زمان تقریبی مطالعه: 16 دقیقه
 

اوضاع ایران اواخر دوره ساسانیان




حکومت ساسانیان که پس از «اشکانیان» روی کار آمد، از سال ۲۲۶ میلادی تا ۶۳۹ میلادی
[۱] علمداری، کاظم، چرا ایران عقب ماند و غرب پیش رفت، ص۳۱۱، تهران، توسعه، ۱۳۸۸، شانزدهم.
به مدت چهار قرن تداوم یافت. بدون شک وضعیت جامعه ایران اواخر دوره ساسانی بسیار آشفته و نگران کننده بود.


۱ - آغاز انحطاط


برخی از پژوهشگران معتقدند آغاز انحطاط و سقوط ساسانیان از دوره انوشیروان به بعد آغاز می‌شود. دکتر مفتخری در این رابطه می‌نویسد: «اگر عصر انوشیروان را نقطه اوج قدرت ساسانیان به شمار آوریم باید گفت: شمارش معکوس سقوط آنان نیز از همین نقطه آغاز شد. . . اصلاحاتی که در این دوره انجام شد، در جهت منافع طبقات فرو دست جامعه نبود و حتی بیش از گذشته بحران را در تمام جوانب به خصوص در مسائل سیاسی و اجتماعی عمیق نمود و زمینه‌های شکست ساسانیان و پیروی اعراب مسلمان را فراهم کرد. »
[۲] مفتخری، حسین، تاریخ ایران از ورود مسلمانان تا پایان طاهریان، ص۷، تهران، سمت، ۱۳۸۷، چهارم
شکی نیست که عوامل متعددی دست به دست هم داده بود و موجبات ضعف این امپراتوری بزرگ را فراهم ساخته بود. اوضاع اجتماعی نگران کننده بود. وضعیت سیاسی به علل مختلفی من جمله درگیری‌های داخلی برای کسب قدرت، متشنج بود. برخوردهای نظامی با رومیان بر ضعف حکومت می‌افزود، علاوه بر این‌ها اوضاع دینی و تعصبات مذهبی نیز بر مشکلات این دوره افزوده بود. ما در این مقاله به بررسی هر یک از این موارد پرداخته و تلاش می‌کنیم وضعیت ایران را در این دوره مورد بررسی و ارزیابی قرار دهیم.

۲ - وضعیت اجتماعی


جامعه ایران در دوره ساسانی یک جامعه طبقاتی بود. عبور از طبقه‌ای به طبقات بالاتر تقریبا امری محال بود.
[۳] کلمان هوار، ایران و تمدن ایرانی، ترجمه حسن انوشه، تهران، ص۱۲۷، امیر کبیر، ۱۳۸۶، پنجم.

شهید مطهری در این رابطه می‌نویسد: «اوضاع اجتماعی آن روز ایران یک اجتماع طبقاتی عجیب بود. با همه عوارض و آثاری که در این گونه اجتماعات هست. تا آنجا که حتی آتشکده‌های طبقات مختلف با هم فرق داشت. طبقات بسته بود. هیچ کس حق نداشت از طبقه‌ای وارد طبقه دیگر شود. کیش و قانون آن روز هرگز اجازه نمی‌داد که یک بچه کفش دوز یا کارگر بتواند با سواد شود. تعلیم و تربیت تنها در انحصار اعیان زادگان و موبدزادگان بود. »
[۴] مطهری، مرتضی، خدمات متقابل، ص۹۹، تهران، صدرا.    

عبدالحسین زرین کوب نیز می‌نویسد: «در جامعه ساسانی هر فرد و خانواده دارای جایگاه و مقامی خاص بود و هیچ کس نمی‌توانست خواهان درجه‌ای برتر از آن که بنا به مقتضات به او تعلق داشت، باشد. پیشه‌وران در شهرها و کشاورزان در روستاها، پست‌ترین طبقات به شمار می‌آمدند، دبیران و ارتشیان در طبقات بعدی بودند و طبقه آذربانان و روحانیون زرتشتی بعد از آنها بودند. خاندان ساسانی برترین طبقات بودند. . . » .
[۵] زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، ج۱، ص۱۶۳- ۱۶۴، تهران، امیر کبیر، ۱۳۵۵، دوم.
[۶] مفتخری، حسین، تاریخ ایران از ورود مسلمانان تا پایان طاهریان، تهران، سمت، ۱۳۸۷، چهارم، ص۱۰ به نقل از تاریخ قم ص۱۸۰.

در دوره ساسانیان روستائیان بی آنکه مزد و پاداشی بگیرند در سپاه خدمت می‌کردند. شهریان وضع بهتری داشتند. آنها نیز مانند روستائیان گزیت «جزیه» یا مالیات سرانه می‌دادند؛ اما از خدمت در سپاه معاف بودند.
[۷] کلمان هوار، ایران و تمدن ایرانی، ترجمه حسن انوشه، ‌ص۱۶۸، تهران، امیر کبیر، ۱۳۸۶، پنجم.
نامعلوم بودن پایه مالیاتی که هر شخص می‌بایست بپردازد، بهانه‌ای برای اخاذی و زیاده ستانی‌ها به دست می‌داد. »
[۸] کلمان هوار، ایران و تمدن ایرانی، ترجمه حسن انوشه، ص۱۸۰، تهران، امیر کبیر، ۱۳۸۶، پنجم.

«سیاست دشوار مالیاتی که اواخر حکومت ساسانی و در دوره خسرو پرویز در جهت تامین هزینه جنگ اعمال شد، فشار کمرشکنی بر رعایا تحمیل نمود تا آنجا که به روایت تاریخ قم «مردم هلاک شدند و خراب گشتند تا غایت که کنیزکی به درهمی می‌فروختند. »
[۹] مفتخری، حسین، تاریخ ایران از ورود مسلمانان تا پایان طاهریان، ص۱۰، تهران، سمت، ۱۳۸۷، چهارم به نقل از تاریخ قم. ص۱۸۰
محققان همین امر را از علل ضعف و نهایتا شکست ساسانیان دانسته‌اند.
دکتر علمداری می‌نویسد: «گسترش وسیع فاصله طبقاتی از یک سو و فساد دستگاه حکومتی و بی‌توجهی به نیازمندی‌های مردم از سوی دیگر زمینه‌های شکست ساسانیان را فراهم کرد. »
[۱۰] علمداری، کاظم، چرا ایران عقب ماند و غرب پیش رفت، ص۳۰۲- ۳۰۳، تهران، توسعه، ۱۳۸۸، شانزدهم.

«امتیاز طبقاتی و محروم بودن عده کثیری از مردم ایران از حق مالکیت، ناچار اوضاع خاصی پیش آورده بود و به همین جهت جامعه ایرانی، در دوره ساسانی هرگز متحد و متفق‌الکلمه نبود. توده‌های عظیم مردم همیشه ناراضی و نگران و محروم زیسته‌اند. »
[۱۱] مطهری، مرتضی، خدمات متقابل، ص۱۹۲، تهران، صدرا، ۱۳۸۵، سی و دوم، به نقل از سعید نفیسی، تاریخ اجتماعی ایران، ج۲، ص۴۶- ۴۷.    



۳ - اوضاع سیاسی


وضعیت سیاسی اواخر دوره ساسانی روز به روز آشفته‌تر می‌شد. هر چند در دوره خسرو پرویز (۵۹۰- ۶۲۸ م. ) هنوز مرکزیت سیاسی حکومت ساسانی حفظ شده بود؛ اما در همین دوره ضعف حکومت ساسانیان آشکار گشت. «خسرو پرویز با نابود کردن خاندان بنی‌لخم در راستای تمرکز هر چه بیشتر قدرت، علاوه بر در هم شکستن سد حائل میان ایرانیان و اعراب، موجبات عبور آنان را از مرزها فراهم آورد و سرانجام این امر به شکست ساسانیان از اعراب در جنگ ذی‌قار انجامید و ضعف ساسانیان برای اقوام عرب آشکار شد تا آنجا که «نولدکه» این جنگ را پیش درآمدِ پیروزی‌های بعدی اعراب مسلمان تلقی می‌کند. »
[۱۲] مفتخری، حسین، تاریخ ایران از ورود مسلمانان تا پایان طاهریان، ص۹، تهران، سمت، ۱۳۸۷به نقل از تئودور نولد که، تاریخ ایرانیان و عرب‌ها در زمان. ساسانیان ص۴۱۹.
مرگ خسرو پرویز موجب غلیان هوی و هوس و طغیان حرص و آز شد، و قدرت دودمان پادشاهی به علت سلطنت بی‌دوام و مستعجل جانشینان خسرو ضعیف و بی‌مایه گشت. »
[۱۳] کریستین سن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ص۶۴۵، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۷۴، نهم.
در فاصله ۴ سال، ایران تقریبا ۱۰ شاهنشاه دید.
[۱۴] کریستین سن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ‌ص۶۴۸، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۷۴، نهم.
محققان دوره قباد دوم تا اردشیر سوم ۶۲۸ تا ۶۳۰ را دوره برادر کشی و نقصان مشروعیت پادشاهی نامیده‌اند.
[۱۵] دریایی، تورج، سقوط ساسانیان ترجمه منصوره اتحادیه و فرحناز امیر خانی، ص۵۶، تهران، نشر تاریخ ایران، ۱۳۸۱.
قباد دوم برای تثبیت حکومتش یکی از اصلی‌ترین دلائل سقوط ساسانیان را رقم زد. یکی از ویران‌گرترین اعمال او در هفت یا هشت ماه حکومتش، برادر کشی او به سال ۶۲۸م بود. او برای حفظ موقعیت خودش همه شانزده یا هفده برادر خود را کشت. »
[۱۶] دریایی، تورج، سقوط ساسانیان ترجمه منصوره اتحادیه و فرحناز امیر خانی، ص۵۶، تهران، نشر تاریخ ایران، ۱۳۸۱.

ابوعلی مسکویه می‌نویسد: «جانشینان خسرو پرویز غالبا مردانی بی‌کفایت بودند و رسم شاهزاده و برادرکشی سنت رایج دربار بود. پس از شیرویه هفت پادشاه به فاصله سه سال روی کار آمدند. بیشتر آنها بازیچه دست سرداران و بزرگان بودند. آخرین پادشاه این سلسله یزدگرد سوم مردی کم سن و سال بود که توان مقابله با مسلمانان را نداشت چرا که خود او نیز بازیچه دست بزرگان دولت بود. »
[۱۷] ابوعلی مسکویه، تجارب الامم، ج۱، ص۱۴۰- ۱۴۱، تهران، سروش، اول، ۱۳۷۵.

زرین‌کوب در خصوص دوره پس از خسرو پزویز می‌نویسد: «فتنه‌ای که دست شیرویه را به خون پدر آلوده ساخت از نیرنگ سپاهیان و روحانیان بود. از آن پس این دو طبقه چنان سلطنت را بازیچه خویش کردند که دیگر از آن جز نامی باقی نمانده بود. سرداران سپاه مانند شهر براز، پیروز و فرخ هرمز، همان راهی را که پیش از آنها بهرام چوبین رفته بود، پیش گرفتند و هر یک چند روز تخت و تاج را غصب کردند. اردشیر خردسال پسر شیرویه، و پوران دخت و آذر میدخت نیز قدرت آن را نداشتند که از نفوذ و مطامع سرداران بکاهند. چند تن دیگر نیز که بر این تخت لرزانِ بی‌ثبات بر آمدند، یا کشته شدند و یا از سلطنت خلع شدند. . . . »
[۱۸] زرین کوب، دو قرن سکوت، ص۵۵، تهران، سخن، ۱۳۸۸، بیست و یکم.

جنگ‌های ایران و روم نیز بر موجبات ضعف ساسانیان در این دوره افزوده بود. آرتور کریستن سن می‌نویسد: «تعدیات و جنگ‌های خسرو پرویز ایران را فقیر کرد و شکست‌های سنوات اخیر جنگ ایران و روم ضربتی هولناک بر این کشور وارد آورد. »
[۱۹] کریستین سن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ص۶۴۵، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۷۴، نهم.
«جنگ‌های بیهوده خسرو پرویز جز آن که خزانه مملکت را تهی کند نتیجه‌ای نداد. »
[۲۰] زرین کوب، دو قرن سکوت، ص۵۵، تهران، سخن، ۱۳۸۸، بیست و یکم.

تقریبا تمامی پژوهش‌گران بر این عقیده‌اند که جنگ‌های ایران و روم از علل عمده ضعف هر دو دولت در این زمان بوده است. احسان یار شاطر می‌نویسد: «فرسایش و تحلیل امپراتوری ایران و بیزانس، پس از سال‌ها جنگ‌های متعدد، دلیل عمده پیروزی اعراب ذکر شده است. بررسی کلی مناسبات دیر پای میان دو امپراتوری بزرگ این نظر را تقویت می‌کند. »
[۲۱] احسان یار شاطر و دیگران، تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان، ترجمه حسن انوشه، ص۲۶۹، تهران، امیر کبیر، ۱۳۸۰.
«ایران به مدت ۲۴ سال (۶۰۴ تا ۶۲۸م) در جنگ با امپراتوری روم شرقی (بیزانس) بود این جنگ هر دو طرف را به شدت بی‌بنیه کرد و شرایط مساعدتری را برای قوای اعراب فراهم آورد که بر هر دو نیرو غلبه کند. »
[۲۲] علمداری، کاظم، چرا ایران عقب ماند و غرب پیش رفت، شانزدهم، ‌۳۰۹، تهران، توسعه، ۱۳۸۸.



۴ - اوضاع دینی


دین رسمی در دوره ساسانیان دین «زرتشتی» بود این دین به شدت دچار تباهی و فساد شده بود و خرافات زیادی در آن وارد شده بود. شهید مطهری می‌نویسد: «دین زرتشت به قدری در دست موبدها (روحانیون زرتشتی) فاسد شده بود که ملت با هوش ایران هیچ گاه نمی‌توانست از روی صمیم قلب به آن عقیده داشته باشد و حتی اگر اسلام در آن زمان به ایران نیامده بود، مسیحیت به تدریج ایران را مسخر می‌کرد و زرتشتی‌گری را از میان می‌برد. »
[۲۳] مطهری، مرتضی، خدمات متقابل، ص۹۹، تهران، صدرا.    

«در این عصر روحانیت زرتشتی هیچ پیام امید بخشی نداشت و مراسمات مذهبی چیزی جز تشریفات نبود. از آغاز تشکیل دولت ساسانی هر روز آتشکده‌ها و موبدان (روحانیون زرتشتی) حریص‌تر می‌شدند. اینان که خود از خاندان‌های توان‌گر بودند. قدرت و ثروت، آنان را به فساد می‌کشانید. از این رو بود که آئین مسیحیت رفته رفته در ایران در حال نفوذ بود. »
[۲۴] زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، ج۱، ص. ۱۵۹، تهران، امیر کبیر، ۱۳۵۵، دوم.

زرین‌کوب آورده است: «در پایان سلطنت انوشیروان ایران وضعی سخت متزلزل داشت. . . روحانیت روی در فساد داشت. فسادی که در وضع روحانی بود از قدرت نفوذ موبدان بر می‌خواست. تشت و اختلاف در عقاید و آراء پدید آمده بود. موبدان در ریا و تعصب و دروغ و رشوه غرق بودند. مزدک و پیش از او مانی برای آن که تحولی در اوضاع روحانی و دینی پدید آورند کوشش کردند؛ اما نتیجه‌ای نگرفتند. کار مزدک با مقاومت روحانیان و مخالفت سپاهیان مواجه شد و موجب فتنه و تباهی گشت. رای و تدبیر انوشیروان که با خشونتی بی‌اندازه توام بود، این فتنه را به ظاهر فرو نشاند؛ اما عدالتی که در افسانه‌ها به او نسبت داده‌اند نتوانست ریشه ظلم و فساد را یکسر از بن در آورد. از این رو با مرگ او باز روحانیون و سپاهیان سر به فتنه‌گری بر آوردند. »
[۲۵] زرین کوب، دو قرن سکوت، ص۵۴- ۵۵، تهران، سخن، ۱۳۸۸، بیست و یکم.

به هر حال «از نظر دینی وضعیت نامساعدی به وجود آمده بود. دستگاه دینی در حکومت ادغام شده بود. و موبدان زرتشتی در سیاست‌گذاری دولت و سرکوب مخالفان به خصوص مخالفان دینی نقش بارزی ایفا می‌کردند. بنابراین دستگاه دینی نیز همراه دستگاه حکومتی به فساد اخلاق کشیده شده بود. حکومت حمایت مردمی، و دین مشروعیت خود را از دست داده بود. »
[۲۶] علمداری، کاظم، چرا ایران عقب ماند و غرب پیش رفت، ص‌۳۰۳، تهران، توسعه، ۱۳۸۸، شانزدهم.
مردم ایران از فشار و تجاوزات روحانیان زرتشتی‌اندک‌اندک بیزار شده بودند و تلاش می‌کردند خود را از زیر بار این ناملایمات بیرون بکشند به همین جهت در مقابل طریقه رسمی زرتشتی دو طریقه دیگر در میان زرتشتیان پیدا شده بود. ۱- طریقه زروانیان ۲ – طریقه کیومرثیان.
[۲۷] مطهری، مرتضی، خدمات متقابل، ص۱۶۶، تهران، صدرا، به نقل از تاریخ اجتماعی ایران، ‌ج۲، ص۲۴-۲۰.    

به نظر می‌رسد آشکار شدن طریقه مانوی که از سال ۲۲۸میلادی در ایران رواج یافته بود همچنین طریقه مزدکی که از سال ۴۹۷میلادی در ایران اعلام شده بود، در واقع اعتراضی بود به انحرافات و بدعت‌ها در طریقه رسمی زرتشتی و البته این آیین‌ها از طرفداران بسیاری در ایران برخوردار بودند. وجود این نهضت‌های دینی (مانوی و مزدکی ) از عمده‌ترین دلائل ضعف ساسانیان شمرده شده است عاملی که به شکاف بیشتر در جامعه منجر شد.
[۲۸] علمداری، کاظم، چرا ایران عقب ماند و غرب پیش رفت، ‌۳۱۱، تهران، توسعه، ۱۳۸۸، شانزدهم.

رواج خرافات در آئین زرتشتی کاملا مشاهده می‌شد. در دوره ساسانیان و در آئین زرتشتی آتش، دختر خورشید شناخته می‌شد.
[۲۹] مطهری، مرتضی، خدمات متقابل، ص۱۹۰، تهران، صدرا، ۱۳۸۵، سی و دوم.
تعظیم، تقدیس و پرستش آتش یکی از مسائل مهم و قابل توجه درباره نظام فکری و اعتقادی و علمی زرتشتیان مقارن ظوهر اسلام محسوب می‌شد.
[۳۰] مطهری، مرتضی، خدمات متقابل، ص۲۱۹، تهران، صدرا.    
آتش اجاق هرگز نمی‌بایست خاموش شود و نور آفتاب هرگز نبایستی بر آتش بتابد و آب با آتش نبایستی ملاقات نماید و ظروف فلزی نمی‌بایست زنگ بزند؛ زیرا که فلزات مقدس بودند. چیزی که در تطهیر موثرتر از آب محسوب می‌شد، بول گاو بود.
[۳۱] مطهری، مرتضی، خدمات متقابل، ص۲۱۹، تهران، صدرا.    


۵ - وضعیت علوم


به نظر می‌رسد تنها مرکز علمی مهم در دوره ساسانیان «جندی شاپور» بوده است. «این مرکز علمی در نزدیکی شهر اهواز بوده و تاریخی کهن دارد که به دوران‌های ما قبل تاریخ می‌رسد».
[۳۲] نصر سید حسین، علم و تمدن در اسلام، ترجمه احمد آرام، ص۱۹۴، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۶، سوم.

هر چند برخی از پادشاهان ایران به این مرکز علمی توجه کردند؛ اما به نظر می‌رسد به طور کلی در دوره ساسانیان چندان توجهی به علم نشده است. دکتر زرین‌کوب می‌نویسد: «در ایران علاقه خسرو انوشیروان به معرفت و فکر یک دولت مستعجل بود و باز تعصباتی که برزویه طبیب در مقدمه کلیله و دمنه با آن اشارت دارد، هر نوع احیاء معرفت را در این سرزمین غیر ممکن می‌کرد. »
[۳۳] زرین کوب، عبدالحسین، کارنامه اسلام، ص۱۲، تهران، امیر کبیر، ۱۳۸۰، هشتم.

برزویه طبیب در مقدمه کلیله و دمنه آورده است: «کارهای زمانه میل به عقب گرد دارد، خیرات از میان مردم رخت بر بسته است، افعال ستوده و اقوال پسندیده کهنه شده است و راه راست بسته شده، راه ضلالت باز، عدل ناپیدا و ظلم و جور ظاهر، علم متروک و جهل معلوم، دنائت مستولی شده و کرم و مروت منزوی گشته و. . . ».
[۳۴] زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، ج۱، ص۱۵۷- ۱۵۸، تهران، امیر کبیر، ۱۳۵۵، دوم

همه عوامل مذکور موجبات ضعف این امپراتوری بزرگ را فراهم کرده بود. به گونه‌ای که اعراب مسلمان برای شکست دادن ایرانیان با دشواری چندانی روبرو نشدند. نارضایتی ایرانیان از حکومت ساسانی و جاذبه آموزه‌های اسلامی و رفتار برادرانه و عادلانه مسلمانان سبب جلب بسیاری از آنان به دین اسلام شد و سرانجام تمامی مناطق ایران به دست اعراب مسلمان فتح شد.

۶ - پانویس

 
۱. ↑ علمداری، کاظم، چرا ایران عقب ماند و غرب پیش رفت، ص۳۱۱، تهران، توسعه، ۱۳۸۸، شانزدهم.
۲. ↑ مفتخری، حسین، تاریخ ایران از ورود مسلمانان تا پایان طاهریان، ص۷، تهران، سمت، ۱۳۸۷، چهارم
۳. ↑ کلمان هوار، ایران و تمدن ایرانی، ترجمه حسن انوشه، تهران، ص۱۲۷، امیر کبیر، ۱۳۸۶، پنجم.
۴. ↑ مطهری، مرتضی، خدمات متقابل، ص۹۹، تهران، صدرا.    
۵. ↑ زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، ج۱، ص۱۶۳- ۱۶۴، تهران، امیر کبیر، ۱۳۵۵، دوم.
۶. ↑ مفتخری، حسین، تاریخ ایران از ورود مسلمانان تا پایان طاهریان، تهران، سمت، ۱۳۸۷، چهارم، ص۱۰ به نقل از تاریخ قم ص۱۸۰.
۷. ↑ کلمان هوار، ایران و تمدن ایرانی، ترجمه حسن انوشه، ‌ص۱۶۸، تهران، امیر کبیر، ۱۳۸۶، پنجم.
۸. ↑ کلمان هوار، ایران و تمدن ایرانی، ترجمه حسن انوشه، ص۱۸۰، تهران، امیر کبیر، ۱۳۸۶، پنجم.
۹. ↑ مفتخری، حسین، تاریخ ایران از ورود مسلمانان تا پایان طاهریان، ص۱۰، تهران، سمت، ۱۳۸۷، چهارم به نقل از تاریخ قم. ص۱۸۰
۱۰. ↑ علمداری، کاظم، چرا ایران عقب ماند و غرب پیش رفت، ص۳۰۲- ۳۰۳، تهران، توسعه، ۱۳۸۸، شانزدهم.
۱۱. ↑ مطهری، مرتضی، خدمات متقابل، ص۱۹۲، تهران، صدرا، ۱۳۸۵، سی و دوم، به نقل از سعید نفیسی، تاریخ اجتماعی ایران، ج۲، ص۴۶- ۴۷.    
۱۲. ↑ مفتخری، حسین، تاریخ ایران از ورود مسلمانان تا پایان طاهریان، ص۹، تهران، سمت، ۱۳۸۷به نقل از تئودور نولد که، تاریخ ایرانیان و عرب‌ها در زمان. ساسانیان ص۴۱۹.
۱۳. ↑ کریستین سن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ص۶۴۵، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۷۴، نهم.
۱۴. ↑ کریستین سن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ‌ص۶۴۸، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۷۴، نهم.
۱۵. ↑ دریایی، تورج، سقوط ساسانیان ترجمه منصوره اتحادیه و فرحناز امیر خانی، ص۵۶، تهران، نشر تاریخ ایران، ۱۳۸۱.
۱۶. ↑ دریایی، تورج، سقوط ساسانیان ترجمه منصوره اتحادیه و فرحناز امیر خانی، ص۵۶، تهران، نشر تاریخ ایران، ۱۳۸۱.
۱۷. ↑ ابوعلی مسکویه، تجارب الامم، ج۱، ص۱۴۰- ۱۴۱، تهران، سروش، اول، ۱۳۷۵.
۱۸. ↑ زرین کوب، دو قرن سکوت، ص۵۵، تهران، سخن، ۱۳۸۸، بیست و یکم.
۱۹. ↑ کریستین سن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ص۶۴۵، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۷۴، نهم.
۲۰. ↑ زرین کوب، دو قرن سکوت، ص۵۵، تهران، سخن، ۱۳۸۸، بیست و یکم.
۲۱. ↑ احسان یار شاطر و دیگران، تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان، ترجمه حسن انوشه، ص۲۶۹، تهران، امیر کبیر، ۱۳۸۰.
۲۲. ↑ علمداری، کاظم، چرا ایران عقب ماند و غرب پیش رفت، شانزدهم، ‌۳۰۹، تهران، توسعه، ۱۳۸۸.
۲۳. ↑ مطهری، مرتضی، خدمات متقابل، ص۹۹، تهران، صدرا.    
۲۴. ↑ زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، ج۱، ص. ۱۵۹، تهران، امیر کبیر، ۱۳۵۵، دوم.
۲۵. ↑ زرین کوب، دو قرن سکوت، ص۵۴- ۵۵، تهران، سخن، ۱۳۸۸، بیست و یکم.
۲۶. ↑ علمداری، کاظم، چرا ایران عقب ماند و غرب پیش رفت، ص‌۳۰۳، تهران، توسعه، ۱۳۸۸، شانزدهم.
۲۷. ↑ مطهری، مرتضی، خدمات متقابل، ص۱۶۶، تهران، صدرا، به نقل از تاریخ اجتماعی ایران، ‌ج۲، ص۲۴-۲۰.    
۲۸. ↑ علمداری، کاظم، چرا ایران عقب ماند و غرب پیش رفت، ‌۳۱۱، تهران، توسعه، ۱۳۸۸، شانزدهم.
۲۹. ↑ مطهری، مرتضی، خدمات متقابل، ص۱۹۰، تهران، صدرا، ۱۳۸۵، سی و دوم.
۳۰. ↑ مطهری، مرتضی، خدمات متقابل، ص۲۱۹، تهران، صدرا.    
۳۱. ↑ مطهری، مرتضی، خدمات متقابل، ص۲۱۹، تهران، صدرا.    
۳۲. ↑ نصر سید حسین، علم و تمدن در اسلام، ترجمه احمد آرام، ص۱۹۴، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۶، سوم.
۳۳. ↑ زرین کوب، عبدالحسین، کارنامه اسلام، ص۱۲، تهران، امیر کبیر، ۱۳۸۰، هشتم.
۳۴. ↑ زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، ج۱، ص۱۵۷- ۱۵۸، تهران، امیر کبیر، ۱۳۵۵، دوم


۷ - منبع


سایت‌ پژوهه، برگرفته از مقاله «اوضاع ایران اواخر دوره ساسانیان» تاریخ بازیابی ۹۵/۰۵/۱۶    


رده‌های این صفحه : تاریخ اسلام | تاریخ ایران | تاریخ خلفا | ساسانیان | فتوحات | مقالات پژوهه




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.